Kulturoznawcza Deklaracja Klimatyczna

I

Za tak radykalnym wezwaniem Uchwały Rady WNB (podobnie jak wielu uchwałami wielu innych uczelni, wydziałów, instytutów w kraju i za granicą) stoją badania naukowe dotyczące wzrostu temperatury oceanów, ilości gazów cieplarniach w atmosferze, gwałtownych zjawisk pogodowych, suszy na terenach rolnych, pożarów lasów, zaniku masy biosfery, wymierania gatunków, likwidacji ekosystemów w wyniku presji industrialnej i ubranizacji, zanieczyszczenia odpadami ciekłymi i stałymi, w tym plastikiem i mikroplastikiem. Alarmistyczne rezultaty tych badań są ujawniane od dziesiątek lat i wymuszały podejmowanie kolejnych działań i inicjatywⁱ.

Od początku lat 90. XX wieku podejmowane są w ramach spotkań Conference of the Parties (COP) kolejne inicjatywy. Wymieńmy kilka z nich:

• 1992 – zainicjowanie United Nations Framework Convention on Climate Change zrzeszającej obecnie 197 krajeⁱⁱ.

• 1997 – Protokół z Kioto (sygnatariusze zobowiązali się zredukować do 2012 r. o 5% gazy cieplarniane, przyjmując za punkt wyjścia poziom emisji z roku 1990)ⁱⁱⁱ.

• 2004 – The Buenos Aires Plan of Action (przyjęto m.in. zobowiązania dotyczące rozwoju i transferu technologii)^iv.

• 2012 – The Doha Climate Gateway (zobowiązano się do przyjęcia globalnego porozumienia do roku 2015 i wdrożenia go do 2020)^v.

• 2015 – Paris Agreement. Ten ostatni dokument zakładał rozpoczęcie procesu obniżania antropogenicznej emisji dwutlenku węgla od 2020^vi. Dziś wiemy, że przez następne lata emisja będzie rosła. Chiny inwestują w elektrownie węglowe. Australia, jeden z największych producentów węgla, kryminalizuje ruchy na rzecz klimatu. Polska jako jedyny kraj w Unii nie zamierza dochodzić do neutralności klimatycznej do roku 2050.

Podobnie zwoływane od 1992 roku Szczyty Ziemi uchwalały między innymi: zasady zrównoważonego rozwoju, współpracy międzysektorowej i międzynarodowej (cooperation across borders and sectors^vii), rozszerzonej odpowiedzialności producentów, oddzielania dynamiki zużycia surowców od rozwoju gospodarki (eco-economic decoupling^viii), gospodarki cyrkularnej (circular economy^ix). W tym czasie podjęto również dziesiątki i setki innych inicjatyw o znaczeniu regionalnym i globalnym, skupionych zarówno na wybranych produktach (np. opakowaniach), jak i złożonych całościach kluczowych dla środowiska i jakości życia angażujących instytucje, organizacje, przedsiębiorstwa, ruchy społeczne, wydawnictwa (np. Sustainale Cities and Society^x).

Kulturoznawcza Deklaracja Klimatyczny

Obecnie z nadzieją przyjmowany jest projekt Zielonego Ładu, a także fakt, że UE ma ambicję stania się liderem zmian^xi. Podobne zainteresowanie budzi promowany w Stanach Zjednoczonych projekt Carbon Dividents^xii. Trudny do przecenienia jest wkład działających od lat lokalnych, regionalnych i globalnych organizacji ekologicznych – z krajowych warto wskazać Instytut na rzecz Ekorozwoju, a z wrocławskich o znaczeniu ponadregionalnym między innymi Fundację EkoRozwoju oraz Stowarzyszenie Ekologiczne Eko-Unia. A z nowych ruchów kształtowania opinii i wywierania presji na rzecz zmian – Młodzieżowy strajk szkolny czy Extinction Rebellion.

II

Wspomniane projekty i działania napotykały i napotykają na ogromne problemy, których wyjaśnienie nie jest możliwe bez kompleksowej analizy kulturowo-społeczno-gospodarczej. Są to przede wszystkim:

 

Upatrywanie w proekologicznych zmianach zagrożenia dla własnych interesów

Gałęzie przemysłu mające szczególnie duży wpływ na środowisko naturalne (np. wydobywcze) lub związane z uciążliwymi praktykami konsumenckimi (np. przemysł samochodowy) często prezentowane są jako kluczowe dla gospodarki i zatrudnienia. Politycy, decydenci rozliczani są za krajowe wyniki gospodarcze, nie za globalną katastrofę. Głównym wskaźnikiem rozwoju gospodarczego jest ciągle PKB, a jemu sprzyja pobudzanie coraz bardziej energo- i materiałochłonnych wzorów konsumpcji^xiii.

 

Obarczanie winą jednostki, a pomijanie instytucji kulturowych i gospodarczych

Wyolbrzymianie odpowiedzialności za katastrofę indywidualnego podmiotu (obywatela, konsumenta mieszkańca), który ma nie być wystarczająco świadomy, wyedukowany, zdeterminowany do zmiany nawyków na bardziej przyjazne dla środowiska naturalnego. Propagowanie takiego przekonania daje pretekst decydentom do odsuwania reform instytucji gospodarczych, społecznych i kulturowych mających na celu zmniejszenie śladu środowiskowego. Gruntowne zmiany wymagają przedsięwzięć przynoszących rezultaty w okresach wielokrotnie dłuższych niż kadencja posła czy prezydenta. Natomiast konsumenta, obywatela można obarczyć winą tu i teraz^xiv.

 

Nieuświadomione strategie obronne

Zdecydowana większość obywateli nie odczuwa presji zagrożeń wynikających z katastrofy klimatycznej. Przeciwnie – separuje się od problemu całym arsenałem strategii obronnych, które pozwalają – choćby doraźnie – chronić własny styl życia. Są to: zaprzeczanie, ignorowanie, bagatelizowanie, adaptowanie, aprobowanie, dystansowanie i ucieczka^xv.

 

Konflikt między krajami centrum a peryferyjnymi

Obciążenie klimatu (całkowite i per capita) krajów centrum znacznie, a niekiedy i wielokrotnie, przewyższa ślad klimatyczny krajów peryferyjnych. Tymczasem te ostatnie żądają praw do rozwoju takimi samymi uciążliwymi dla środowiska drogami, jakimi przeszły wcześniej kraje centrum. Nie bierze się natomiast pod uwagę dostępnych już, alternatywnych, bardziej zrównoważonych dróg rozwoju^xvi.

 

Nie zawsze przejrzysta metodologia oceny skutków środowiskowych

Brak jest do tej pory uzgodnionej metodologii liczenia neutralności klimatycznej oraz kompensowania klimatycznego outsourcingu – rozliczania śladu węglowego produktów importowanych. Typowa pod tym względem jest sytuacja z ruchem lotniczym zarówno korzystającym nieopodatkowanego paliwa, jak i zwalnianym z opłat emisyjnych. Przemysł i transport lotniczy to intensywnie rozwijające się gałęzie gospodarki stanowiące bazę do dynamicznej ekspansji masowej turystyki urastającej do jednej z kluczowych aktywności kulturalnych.

 

Wiara w rozwiązywanie problemów przez rozwój technologiczny i innowacje

Plany ograniczania skutków katastrofy klimatycznej często opierane są na bardzo ryzykownych, by nie powiedzieć wprost – utopijnych założeniach:

• Ograniczenie antropogenicznego wpływu na środowisko naturalne nie musi przynieść spadku dynamiki wzrostu gospodarczego, a nawet może stać się impulsem pro-wzrostowym prowadzącym do innowacji i rozwoju nowych technologii.

• Można powstrzymać lub spowolnić zmiany klimatu oddziałując selektywnie – wyłącznie redukując antropogeniczną emisję gazów cieplarnianych lub nawet samego dwutlenku węgla.

Przyjęcie tych założeń wydaje się być przejawem myślenia życzeniowego i magicznego. Wiarą, że złożone, nawarstwiane przez stulecia procesy kulturowo-gospodarcze oddziałujące totalnie na środowisko naszej egzystencji, uda się odwrócić wyłącznie za pomocą technologicznej różdżki^xvii.

 

Katastrofa klimatyczna jest rezultatem procesów kulturowo-gospodarczych, a nie ich ubocznym skutkiem

Ukształtowanie się modelu, w którym potrzeby człowieka są wytwarzane i zaspokajane przy rosnącym zużyciu zasobów fizycznych, ma długą historię i wiele punktów zwrotnych. Wyczerpywanie czy wręcz dewastacja zasobów nie skutkuje sytuacją krytyczną w modelu kulturowo-gospodarczym, w którym rzadkość (np. oferty rynkowej) i unikatowość (np. dzieła) prowadzą do wartości. Kultura i gospodarka znakomicie adoptują się do kryzysu klimatycznego i potrafią go zagospodarować, uczynić zeń przedmiot zarówno marketingowych, jak i artystycznych kreacji. Dla naturalnych ekosystemów i oczywiście człowieka biologicznego, zmiany są zbyt gwałtowne.

Wyzwanie, przed jakim stoimy, dotyczy kolejnej próby oderwania się od uzależnienia od zasobów fizycznych (wyczerpywalnych i odnawialnych) na rzecz zwiększonego kształtowania wartości w oparciu o zasoby społeczne i kulturowe. Bowiem w odróżnieniu od zasobów czerpanych ze środowiska naturalnego nie ulegają zużywaniu w miarę ich eksploatacji, ale przeciwnie – wzmacniają się i zyskują na użyteczności^xviii. Na przykład w trakcie spotkania znajomi, sąsiedzi wyświadczają sobie nawzajem usługi towarzyskie. A częstotliwość i intensywność spotkań na ogół sprzyja wzmocnieniu więzi między nimi.

Sprywatyzowanie zasobów wytwarzanych w internecie

Korzystanie z mediów elektronicznych ułatwia rozwiązywanie wielu poważnych problemów. Tymczasem dane o ludzkich zachowaniach w sieci oraz wytwarzane przez użytkowników zasoby są gromadzone, przetwarzane i sprzedawane przez firmy komercyjne i dla celów komercyjnych. Ich dostępność w domenie publicznej i możliwość wykorzystania do ochrony klimatu, jest mocno ograniczona.

Środowiska naukowe rzadko podejmują interwencje na rzecz zmiany społecznej

Projektowanie i realizowanie interwencji zmieniających kierunki rozwoju procesów społecznych, kulturowych, gospodarczych traktowane są na ogół z perspektywy akademickiej jako pozanaukowe, normatywne i uwikłane politycznie. I to pomimo rozwijanych od lat 60. XX wieku badań (niejednokrotnie interwencyjnych) służących różnym formom emancypacji oraz przeciwdziałaniu wykluczeniom. Zbyt często nauka sprowadzana jest do aktywności eksperckiej dostarczającej „obiektywnych” i aksjologicznie „neutralnych” danych, pozostawiając przetwarzanie i praktyczne wykorzystywanie tych danych przedsiębiorcom, politykom, ideologom^xix .

Walka o klimat wymaga współpracy osób o różnych specjalnościach, co jest utrudniane przez rozczłonkowanie nauki na wiele dyscyplin wypracowujących własne, odrębne metodologie badawcze. Mająca być przedmiotem interwencji rzeczywistość nie jest podzielona na sektory fizyczny, biologiczny, psychiczny, kulturowy czy społeczny, nie mówiąc już o podziałach bardziej szczegółowych i subtelnych. Działaniom zespołowym, interdyscyplinarnym i międzysektorowym zdecydowanie nie sprzyja wprowadzona matryca ewaluacji pracy naukowej^xx.

Pomimo tych trudności ramach wielu dyscyplin (i na ich styku) rozwijane są interdyscyplinarne sposoby uprawiania nauki. Takie bogate tradycje i żywe zainteresowania współczesne posiada ekonomia, socjologia, geografia, teoria architektury i wiele innych nauk. Ważnym elementem odbudowywania kompleksowego, unidyscyplinarnego sposobu podejścia do rzeczywistości były na polach tych nauk zwroty kulturowe^xxi.

III

Wielość i kompleksowość niesprzyjających warunków do wprowadzania zmian ograniczających skutki katastrofy klimatycznej powinna mobilizować każdą organizację do postawić sobie pytania, jak ograniczyć własny wpływ na klimat i jak pomóc innym w redukowaniu tego wpływu.

Poniżej nasze odpowiedzi:

Uniwersytet

W ramach Uniwersytetu Wrocławskiego działa Interdyscyplinarny Zespół do spraw Kryzysu Klimatycznego, który opracował szczegółowe zalecenia służące ograniczeniu środowiskowego śladu naszej uczelni. Sami chcemy szczególnie uwypuklić:

• Eliminowanie uciążliwych dla środowiska praktyk związanych z działalnością naukową i dydaktyczną. Namysł nad konsekwencjami podejmowanych przez badaczy problemów i kalibrowanie narzędzi badawczych tak, by ograniczać niepożądane skutki ich użycia.

• Wprowadzenie na wszystkich kierunkach uniwersyteckich obligatoryjnego e-learningowego kursu obejmującego wiedzę o klimacie i biosferze, a także o kulturowym i gospodarczym wpływie na klimat.  

• Zmodernizowanie na każdym kierunku sylabusów wybranych przedmiotów tak, by uwzględniały z właściwej sobie perspektywy badawczej problematykę katastrofy klimatycznej.

• Zachęcanie studentów do podejmowania tematów prac dyplomowych związanych z ograniczaniem katastrofy klimatycznej.

• Udostępnienie przez instytuty i katedry przestrzeni wspólnych dla studentów i pracowników, w celu ułatwienia kooperacji, pracy, swobodnej wymiany myśli i regeneracji bez wymuszonej konsumpcji.

• Umożliwienie zespołom i organizacjom studenckim prowadzenie w uniwersyteckich przestrzeniach gastronomicznych nienachalnej promocji wegetarianizmu.

• Otwieranie przestrzeni akademii na działania, inicjatywy studenckie i zewnętrzne podejmujące problematykę prośrodowiskowych transformacji.

Miasto: mieszkańcy – instytucje – organizacje – biznes

Promowanie działań na rzecz ochrony klimatu i bioróżnorodności stanowi doskonałą sposobność do integrowania partnerów niewspółpracujących między sobą na co dzień, a niekiedy nawet niedostrzegających wspólnych interesów. Działania te zachęcają do większej otwartości, spotkań, rozmów o wspólnych przedsięwzięciach (w szczególności gdy wdrażane są niepopularne społecznie zmiany), wymiany usług eksperckich.

Kulturoznawcza wrażliwość i odpowiedzialność

Powinniśmy silniej rozwijać dobrze zakorzenione w tradycji kulturoznawczej badania nad problemami odnoszącymi się do katastrof środowiskowych, a w szczególności do:

• Mechanizmów antropocenu.

• Procesów wiedzotwórczych jako komponentu zróżnicowanych praktyk społecznych, procesów kulturowo-historycznych, interesów grupowych.

• Badań wpływu nowych mediów na stosunki własności, dynamikę kapitalizmu, podmiotowość osoby, formy i role praktyk kreatywnych, sposoby zaspokajania potrzeb.

• Wspierania “projektów utopijnych” i niekatastroficznych jako pozytywnych wizji przyszłości wskazujących na alternatywne kierunki rozwoju i budujących wiarę w możliwość skutecznego, sprawczego działania^xxii.

*

Katastrofa klimatyczna ma swoje korzenie w ewoluujących przez stulecia procesach społeczno-kulturowo-gospodarczych. Sprawcza odpowiedź na nią wymaga zarówno wewnątrzakademickiej współpracy interdyscyplinarnej, jak i kooperacji z ośrodkami rządowymi, samorządowymi, z biznesem i organizacjami obywatelskimi. Kulturoznawstwo posiada eksperymentatorską tradycję przekraczania granic dziedzin naukowych, kwestionowania tradycyjnych dychotomii na naturę i kulturę, na to, co materialne, i niematerialne. Może mieć istotny wkład w rozwijanie idei i przedsięwzięć nastawionych na zmianę dominującej obecnie kultury i gospodarki późnego kapitalizmu.

 

---